Highlights
-
2023-12-18 12:45 Neredeyse yarım yüzyıl önce Peter Singer, Kıtlık, Zenginlik ve Ahlak yazısında basit bir analoji kullanmıştı bu konuyu anlatan. Yolda yürürken az ileride bir çocuğun bir su birikintisinde boğulduğunu görüyorsunuz mesela. O çocuğu kurtarmak için hemen suya atlarsınız. Çok ufak bir fedakarlıktır bu. Zira boğulma tehlikeniz yoktur, en fazla üstünüz başınız çamur olur. Peki o çocuk az ileride değil de biraz uzaktaysa? Başka bir mahallede, başka bir şehirde. Boğulmak yerine diyelim hastalıktan ölüyor. Ve onu kurtarmak için yapmam gereken fedakarlık da üstümün başımın çamur olmasından pek farklı değil. Fakat o durumda kendimizi yardıma zorunlu hissetmiyoruz.
-
2023-12-18 12:46 Karşılıksız iyilik diye bir şey yoktur. Fikrinden bahsediyorduk. Psikolojik egoizm denen bir görüş var. Saf halde iyiliğin olmadığını, herkesin nihayetinde kendi çıkarı peşinde koştuğunu savunuyor. Bazen bu çıkarların farkındayızdır, bazen değilizdir. Fark etmez. Birkaç kısa örnek vereyim de oradan anlayın. Bir mekana gittiğimizde hesabı ben ödemişsem ve aşağı yukarı aynı statüdeysek bir sonrakinde senin ödemeni bekleyebilirim. Karşılık bekliyorum, biraz gecikmeli bekliyorum. Düğününde tam altın takmışsam benim düğünümde de o oranda bir şeyler getirmeni bekleyebilirim. Bir iş anlaşması kadar olmasa da yine de sosyal bir beklenti var. Aslında gift economy denen şeyin kapalı devre bir versiyonunu görüyoruz. Ben sana, sen bana, ben sana, sen bana bir değiş tokuş yapıyoruz.
-
2023-12-18 12:47 Bencilliğin erdemi koleksiyonu var. İnsanın kendi mutluluğunu akılcı biçimde maksimize etmesi gerektiği hakkında. Yani bu insanın doğal davranışı değil, insanın yapması gereken şey. Hatta genel olarak altruizme karşı bir savaş açmış. Bunları belli bir tarihsel bağlam içinde yazmış tabii. Yani kadın 1926’da Sovyetlerden kaçıp ABD’ye sığınmış biri. Kollektivizmin her türlüsüne karşı alerjisi var. Burada da fedakarlığı bireyin kollektif içinde yok oluşu olarak yorumluyor. O yüzden de gıcık oluyor. Bunun yerine win-win senaryoları içinde etkileşim kursunlar diyor. Ticaret yapsınlar insanlar. Fedakarlık değil. Objectivist Ethics yazısında şunu diyor aynen. Ticaret tek akılcı etik ilişki biçimidir. Rasyonel etik ilişki biçimidir.
-
2023-12-18 12:48 Ayn Rand’ın en ünlü kitabı Atlas Shrugged’ın sonunda bir not var. Birçok konuda onu haksız bulurum ama katkıları o kadar büyük ki hatalarının bir önemi yok. Aristo’yla yalnız bu konuda da anlaşacaklarını pek sanmıyorum. Onun için çünkü insanın amacı ödemonya denen en yüksek mutluluğa ulaşmaktı. Mutluluk olarak çevriliyor da yanlış bir çeviriyor. En yüksek iyilik, hayatımızın amacı. Kalan her şey de bu uğurda araç. Bu açıdan o da bir egoistmiş gibi görülebilir. Fakat o her adımda insanın sosyalliğinin, fedakarlığın öneminin altını çiziyor. Örneğin iki arkadaştan bahsediyor. Bir tanesi mesela biraz daha zengin, daha bilgili, daha yetenekli. Tüm bunların fazlasının diğerine aktarılmasını salık veriyor. Çünkü bu fedakarlığı karşılığında Erdem kazanacak. O da bireysel gelişimine katkıda bulunacak. Ödemonyaya yaklaşacak. Onun dünyasında insan zaten her anlamıyla politik bir hayvan, şehir hayvanı, toplum hayvanı.
-
2023-12-18 12:49 Gerçekten övgüye layık olan iyilik, sorumluluk ve görev icabı yapılan. Benim öfleye pöfleye çocuğu parka götürmem peşinden koşturmam gibi bu fedakarlık seve seve yaptığından daha değerli Kant’a göre. Bir grup robot olsa yaptıkları şeyin bilincinde değiller, farkında değiller, herhangi bir istekleri yok ama doğru şeyi yapıyorlar. Fedakarlık yapıyorlar, iş yapıyorlar mesela. Kant için onlar daha alaklı. O tip bir iyilik de daha makbul. Bu bana çok komik geliyor. Aslında bir sürü insana çok komik gelmiş zaten. Canton Ardalı, Chopin Aura’da komik gelmiş. Onun öncesinde David Hume’da var, 100 sene öncesinde. O grup iyilik yapan insanın duygularına önem veriyor. …sempatiye, yardımseverliğe, içinde duyduğun sıcaklığa. Yani doğru davranış nedir, iyilik nedir? Gerek işte faydacıların hesap kitabıyla, gerek Kant’ın hesap kitabıyla ona ulaşamıyorsun. Bir şeyler eksik kalıyor. Mesela faydacılık açısından düşünürsek hiçbir eyleme geçmeden… …sadece bir kişinin acısına ortak olmanın herhangi bir değeri olmaz. Özellikle de o kişi acısına ortak olduğumuzu bilmiyorsun.
-
2023-12-18 12:49 Darwin’in önünde büyük bir sorun vardı. İnsanlar, olmaları gerektiğinden çok iyiler, diyordu. Eğer doğal seçilim rekabete dayalıysa, biz niye daha bencil değiliz? Niye sürekli kavga etmiyoruz birbirimizle? Niye gerçekten de yardım severiz? Yani taklit yapmıyoruz çoğumuz, samimiyetle yardım etmeye çalışıyoruz. Doğada gözlediğim mekanizmaya uygun şeyler değil bunlar. Bunun en uç örneğini daha basit hayvanlar da görüyor. Mesela karıncalarda. İşçi karıncalar hiçbir zaman üreyemeyecekler. Deliler gibi çalışıyorlar, koloniye iyilik yapıyorlar, fedakarlık yapıyorlar ve karşılığında kendilerini bir sonraki nesle geçiremiyorlar. Eğer böyle davranacak şekilde yontulmuşlarsa o davranış özellikleri, o adaptasyonları nasıl bir sonraki nesle geçiyor?