Uygarlık Tarihi Ders 5: Çılgın '20ler ve 1929 Krizi

Highlights

• 2024-01-04 12:35 Mesela 1920 ile 1928 arasında Wall Street borsası 6 kat kazandırmış. 1’e 6 vermiş. Bu çok iyi bir rakam. O kadar iyi kazandırıyor ki insanlar evi, arabayı satıp borsayı oynamaya başlamışlar. Hatta bankadan gidip kredi çekip krediyle borsada para oynamaya başlamışlar. Sadece 1928’de borsa %50 kazandırmış. Bu büyüklükte kazanç yaratan bir şey artık kumar gibi insanları oynamaya başlıyor. Ve o dönem çekilen kredilerin neredeyse yarısı hisse senedi için çekilen krediler arkadaşlar. Ve beklenen gün geliyor. 29 Ekim 1929’da Wall Street borsası çöküyor. Bildiğiniz kapısına kepenk kapatıyorlar. Tamamen kapanıyor. Yani senin elinde bir kağıt var. Bu kağıt bir değer isim geliyor. Ve bu değer alınıp satılabilen bir meta. Sonra bu kağıdın işe yaradığı olan binayı kapatıyorlar. Sen çok zengin olduğunu düşünüyorsun ama elinde yağlı bir kağıt var.

• 2024-01-02 20:17 dolanmaya başlıyor. Ve bu kağıtların fiyatları o kadar artıyor ki talep arttığı için, bir laleden elde edilebilecek gelirin çok daha fazlası bu kağıtlarda kalmaya başlıyor. Hiçbir düzenleyici mekanizma yok. El altından oynanıyor artık, kumar gibi bir şeye dönüşmüş. Ve birdenbire çat diye lale borsası çöküyor. Binlerce insan elinde lale hisseleriyle falan kalıyorlar. İlk borsa faciası lale borsası. Hollanda’da yaşanan.

• 2024-01-02 20:17 Etkinin şiddetinden biraz bahsedeyim. 50 milyon yeni işsiz ortaya çıkıyor. 50 milyon, o dönemki dünya nüfusunu da düşündüm. Dünya ticaretinde yüzde 65 azalma yaşanıyor. Toplam üretimde yüzde 42 azalma yaşanıyor ve ufak tefek eylemlerle geçip giden bir şey değil. Uzun yıllar devam ediyor. O yüzden büyük buhran olarak adlandırılır. Ve sadece Amerika’yı değil, bütün dünyayı etkiliyor. O yüzden ilk küresel krizdir.

• 2024-01-04 12:38 Borsa hisse senetleri neden düşmeye başlamış? Bir kere uygarlık tarihinde ilk kez arz talebi geçmiş. Yani insanların tüketebileceğinden daha fazla üretilmiş. İlk kez pazar doymuş. Artık araban var, bir tane araba almışsın. Buzdolabında almışsın. Arabanın yeni modeli falan da çıkmıyor. Aynı araba üretilmeye devam ediyor. Arabaya bilmem ne aksam eklenerek son model araba al falan gibi bir durum da yok. O zaman mamül var, mamül üretiliyor. Böyle markalama, niş pazara hitap etme. işte bazı ürünü daha pahalıya satma, bazısını daha ucuza satma, yeni model geliştirme falan böyle teknikler yok. Araba mı üretiliyor? Araba üretiliyor. Henry Ford şey diyor, benden her renk ve modelde araba isteyebilirsiniz, te model siyah olmak koşuluyla diyor. Yani ben başka araba üretmeyeceğim diyor. Çünkü başka araba üretmeye çalışırsan birim araba maliyetlerim artar benim diyor. O dönemin mantığını çok güzel anlatır bu. bir çeşit arabalar üretiliyor, alıyorsun, bir daha da almıyorsun, bozulana kadar. Ve insanlar alıyorlar, bozulan belki bir daha alıyor ve bir süre sonra almıyor. Artık pazar doyuyor ama bunu göremiyorlar. Pazarın doyuşunun daha önce tarihte gözüken bir şey değil. Üretilen her şey satılmış o güne kadar.

• 2024-01-04 12:38 Hisse senetleri çok fazla satılınca düşmeye başlıyor. Düşerken bazı kritik anlar vardır. Mesela televizyonda görürsünüz saçma sapan yorumcular derler ki işte borsa 10.000 bandını test ediyor. Borsanın aklı varmış gibi bir şey. Borsa bir şey falan test etmiyor. Herkes 10.000’in çok sihirli bir rakam olduğuna inanırsa gerçekten de 10.000’in sihirli bir rakam olduğunu 10.000’den döner. Dibe kadar indi alayım bari der herkes. Herkes buna inanırsa böyle olur gerçekten. Gerçekten 10.000’den döner. Ama 10.000’de durdurmadı. 9’a gidiyor, 8’e gidiyor. Şöyle bir an var. Zararı neresinden dönersem kardır mı? Yoksa dur ya bu geri çıkar. Şimdi 20’den aldık bunu 8 iken sapmayayım çok büyük zarar ederim mi? Bu ikilemlerde yaşanırken pat pat pat gidiyor ve bir anda bir gün içinde borsa çöküyor.

• 2024-01-02 20:17 2 yılda 2300 banka iflas etmiş ABD’de. Devlet müdahale niye etmiyor diyebilirsiniz bu olayları. Devletin müdahale edebileceği herhangi bir mekanizması yok. Piyasaya müdahale mekanizmaları bugün olan, vergi yoluyla, mali politikalarla, talebi arttırarak, talebi kısarak, para basarak, böyle çözümlerin hiçbirine dair bir hazırlık yok.

• 2024-01-02 20:17 Adam Smith’in tam rekabetçi serbest piyasa modelini sunduğu o muhteşem dünya, piyasanın kendi kendine dengeleyeceğine inandığı muhteşem dünya 1929 Ekim’inde çöküyor. Ve Keynes O dönem ortaya çıkan bir adam değil, uzun süredir söylüyor, devlet diyor bazı müdahale mekanizmaları olmalıdır, piyasayı dengelemelidir, devlette şöyle aygıtları olmalıdır, yeri geldiğinde istihdam yaratmalıdır devlet falan diyen bir adam Keynes.

• 2024-01-04 12:39 Üç kişilik bir iş ilanı verilmiş bunun kuyruğu oluşuyor binlerce kişilik. Bugün de var bu arada o kuyruk sadece CV’ler olarak var. Bireysel fiziki olarak o kuyruğa girmiyoruz. Ama CV’lerimiz aşağı yukarı bu miktarda bazı işler için. Amerikan gece konutları kuruluyor. Sokakta insanlar boyunlarına tabelalar asarak geziyorlar. CV’lerini asıyorlar. Ben şu boydayım, şu kadar dolara çalışırım. şu işi yaparım, üç çocuğum var ne olur beni işe alın diye sokakta CVC ile gezen insanlar görüyorsunuz.

• 2024-01-04 12:40 Dönemin mafya babaları inanılmaz gelişmiş durumda 1920’li yıllarda. Çünkü içkiyi yasaklamış bu adamlar. Modernizmin hevesiyle daha sağlıklı bir toplum yaratalım, daha verimli bir toplum yaratalım, iyi bir aile yaratalım, iyi aile babaları içki içmez. Ama içkiyi yasaklamışlar. İçkiyi yasakladıkları için içki yer altına inmiş ve mafyayı inanılmaz zenginleştirmiş. Mafyanın da meşruiyetini arttıran yıllardan bir tanesi olmuş. İnsanlara çorbalı falan, ekmek çorba falan dağıtıyor dönemin mafyası Al Capone.

• 2024-01-04 12:43 Irkçılık artıyor. Artma nedeni de şu. Bakın, Türkiye’de ekonomik kriz arttıkça Suriyeli öfkesi de artar. Bizim işimizi alıyorlar. Bizden daha ucuza çalışıyorlar. Sigortasız çalışıyorlar. Bu toplumun içindeki öfkeyi arttırır. Bu öfkeyi Amerika’da siyahiler çok çekiyor. En çok onlar işten çıkarılıyorlar. Almanya’da da çok büyük bir kriz ortaya çıkıyor. 1 milyon marklık banknotlar falan basılıyor Almanya’da. Korkunç bir enflasyon var, korkunç bir kriz var. Hitler’i iktidara getiren unsurlardan başında gelir bu ekonomik kriz. Ve bu kriz sırasında toplumun zenginleri Yahudilere olağanüstü bir öfke birikiyor. İşte Hitler bu öfkeyi sağaltarak bayağı bir iktidar yolunu kendisine açıyor.

• 2024-01-04 12:44 Hatta şöyle bir laf var. Keynes diyor, yanılmıyorsam. İnsanlara diyor, kaldırımları para verin. Başka bir grup insanı da kapattırın kaldırımları. Vecinlik falan değil burada dert. İnsanlara para vermek ve ekonominin döngüsünü arttırmak, insanların o parayı harcaması, alın verin ekonomiye can verin. Hatırlıyor musunuz? Aynı malı 1929 versiyon. İnsanlar çalıştırılıp istihdam yaratılıp hem işsizlik düşürülüyor hem de ekonominin çarklarının dönmesi sağlanıyor. Sendikaların çok güçlendiği bir dönem. İşçilerin, işsizlerin sokağa dökülüp baya bir eylem yaptığı sert bir dönem. Charlie Chaplin filmlerinden de o dönemi okursunuz.

• 2024-01-04 12:44 Birçok yerde otokratik hükümetler kuruluyor, İtalya’da, Almanya’da. Dönemin zamanının ruhu otokrasi oluyor. Sert yönetilen medeniyetler oluyor. Bu otokrasinin bir nedenini şeye bağlıyorlar, sanayi devrimi ihtiyaçları doğrultusunda yapılan eğitim sistemi insanları asker gibi yetiştiriyor. Sürekli marşlarla, şiirlerle, milliyetçilik hikayeleriyle, üstün ırk söylemleriyle çocukları böyle yetiştiriyorlar. Bir kuşak böyle yetişince korkunç bir öfke ve nefretle doluyor bütün dünya. Patlamaya hazır bir bomba haline geliyor. İkinci Dünya Savaşı’nın nedenlerinden biridir yani.

• 2024-01-04 12:45 Ama İkinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru çok önemli bir olay oluyor. Amerika Birleşik Devletleri’nde ufak bir kasabada 44 ülkenin ekonomistleri toplanıyor. Bretton Woods kasabanın adı. Burada uluslararası bir ticaret ve finans sistemi kurmayı hedefliyorlar. Niye bunu savaş sırasında yapıyorlar? Bu kadar ülke hazır bir araya gelmişken bunu fırsat olarak değerlendirelim ve uluslararası hepimizin üzerinde uzlaştığı bir ekonomik sistem kuralım diyormuş. Ve bu sistem de tamamen Amerika’nın istediği oluyor. İngiltere’nin ekonomik liderlik bayrağını Amerika’ya resmi olarak devretti. Finansın merkezinin işte Londra’dan New York’a taşındığının temel göstergesi olan bir anlaşmadır bu. Bu anlaşmanın sonunda doları altına endeksleme kararı veriyorlar. Yani dolar eşittir altın. Çünkü dünyadaki altın zaten yüzde 60 küsur Amerika Birleşik Devletleri’nde Tüm üretimin de %55’i falan ABD’nin

• 2024-01-04 12:45 Amerika savaştan sonra çok önemli bir şey daha yapıyor. Kazandığı ülkelerin üstünde tepinmiyor. Almanya ve Japonya’yı sefil halde bırakmıyor. Tam tersine bu iki ülkenin de gelişmesi için çok ciddi destek veriyor. İnanılmaz hibeler veriyor. Avrupa’nın geri kalan ülkelerine de yapıyor bunu. Bunu yapmalarının birkaç sebebi var. Birincisi, Sovyetler Birliği hegemonyasının etkisini azaltmak ve dünyaya doların etkisini yaymak ve bunda çok başarılı oluyorlar. İkinci neden, bu ülkeleri ayağa kaldırabilirsem ben, diyor ABD, ileride ticaret yapabilirim.

• 2024-01-04 12:46 Ama şöyle bir yan etkisi oluyor. Diğer ülkeler bu dolarları alıp altına çeviriyorlar. Ve dolar eşittir altın olduğu için o miktardaki altını Amerika Birleşik Devletleri vermek durumunda kalıyor. Dolar olduğundan, gerçekte olduğundan çok daha değerli halde kalıyor. Ve bu da Amerika Birleşik Devletleri altın rezervlerini yüzde 60 küsürlerden yüzde 20’lere indiriyor. Bu da ciddi bir problem olmaya başlıyor ve bu olaya Nixon tek başına el koyuyor, bir karar çıkartıyor ve diyor ki dolar eşittir altını ben iptal ediyorum. Yani Bretton Woods çöpe gidiyor 1971 yılında. Ve 1-2 yıl içinde bütün ülkeler serbest kura geçiyor. Ve artık dolar altının şirazesinden çıkıyor.

• 2024-01-04 12:47 Ama arada büyük bir darbe geliyor. İsrail’in Filistin’in işgalini protesto eden Arap ülkeleri, OPEC’i kuruyorlar. yanlarını Venezuela’yı da alıyorlar ve petrol ihracatçıları karteli kuruyorlar ve fiyatları bu inanılmaz fırlatıyor. Bu olay çok ciddi bir şekilde dünya politikasını etkiliyor. Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere’nin Orta Doğu politikası bu olaydan sonra değişiyor ve bir daha petrol fiyatlarını riske girmeyecek şekilde oraya tahakküm kurmaya odaklanıyorlar.

• 2024-01-04 12:47 Sosyal devletlerin kurulması, vatandaşın orta sınıfın lehine devletlerin kurulması, temel insanın yardımlarının yapılması, düzgün yaşta insanların emekli olması gibi pek çok şeyi devletin, halkın refahını sağladığı bir modeldi. Aslında bir mutluluk senaryosuydu. Bu senaryo 1970’lerle birlikte çöküyor. Ve sonra Hayek ve Friedman’ın ekonomik görüşlerine dönülüyor. Buna kısaca neoliberalizm diyoruz. Reagan’ın, Thatcher’ın, Türkiye’de de Turgut Özal’ın uyguladığı politikalar ağırlıklı olarak bunlar. Ve neoliberal politikalarla aslında ekonomiler düzeliyor ama orta ve alt sınıfın kalkınması ve büyümesi duruyor. Gelir mesafesi, gelir farklılıkları açılıyor neoliberal politikalarla birlikte